زاینده رود و تمدن های باستانی - وبلاگ بناب

به گزارش وبلاگ بناب، اقلیم مناسب یکی از شرایط اولیه ی شکل گیری استقرار گروه های انسانی و تشکیل تمدن ها و تداوم آن ها در طول تاریخ بوده است. رودخانه ها و جلگه های حاصلخیز مربوطه نیز یکی از بسترهای فراوری تمدن ها بوده اند. برای نمونه می توان به بعضی رودخانه ها مثل: کارون عامل شکل گیری تمدن های دشت خوزستان (شوش، چغامیش، هفت تپه و ...)، رودهای دجله و فرات (تمدن های میان رودانی)، رودخانه نیل (تمدن مصر باستان)، رود سند (تمدن های هارپا و موهنجودارو) اشاره نمود.

زاینده رود و تمدن های باستانی

نویسنده: دکتر محسن جاوری(1)

تاثیر زاینده رود در شکل گیری تمدن های باستانی و سکونت های انسانی

اقلیم مناسب یکی از شرایط اولیه ی شکل گیری استقرار گروه های انسانی و تشکیل تمدن ها و تداوم آن ها در طول تاریخ بوده است. رودخانه ها و جلگه های حاصلخیز مربوطه نیز یکی از بسترهای فراوری تمدن ها بوده اند. برای نمونه می توان به بعضی رودخانه ها مثل: کارون عامل شکل گیری تمدن های دشت خوزستان (شوش، چغامیش، هفت تپه و ...)، رودهای دجله و فرات (تمدن های میان رودانی)، رودخانه نیل (تمدن مصر باستان)، رود سند (تمدن های هارپا و موهنجودارو) اشاره نمود. رودخانه ی زاینده رود واقع در مرکز ایران که با نزدیک 320 کیلومتر طول (نقشه 1) بخش مهمی از استان اصفهان را می پیماید یکی از این رودهاست که به علت عدم توجه شایسته در زمینه ی باستان شناسی تا حد زیادی بدین لحاظ مغفول مانده است، حال آن که تحقیقات سال های اخیر باستان شناسی نگارنده و دیگر همکاران حاکی از آن است که این رود پربرکت از دیرباز یک عامل مهم جذب گروه های انسانی در طول تاریخ و شکل گیری و تداوم تعدادی زیادی از شهرهای طول جهت خود بوده است.

به لحاظ سابقه، قدیمی ترین مکان باستانی که در طول این رودخانه تا کنون شناخته شده است دو غار و یک پناهگاه سنگی واقع در 30 کیلومتری جنوب شهر اصفهان (تصاویر 1 و 2) هستند که در سال 1384 با همکاری جناب آقای دکتر مهدی یزدی استاد گروه زمین شناسی دانشگاه اصفهان شناسایی شد (2) و از آن پس سه فصل کاوش باستان شناسی با شرکت دانشگاه اصفهان، گروه پارینه سنگی موزه ملی و دانشگاه بوردو فرانسه را پشت سر گذاشته است (نقشه ی 1). بر اساس یافته های به دست آمده شامل انواع ابزارهای سنگی و بعلاوه تاریخ گذاری با کربن 14 قدمت این غارها به دوره ی پارینه سنگی میانی 40000 تا 60000 سال قبل می رسد. (3) این محوطه ی باستانی که قدیمی ترین سایت باستانی شناخته شده در فلات مرکزی تا به امروز است از لحاظ مکانی بر بدنه ی کوهی موسوم به کوه قلعه بزی واقع شده است که زاینده رود از قسمت جنوبی آن می گذرد. بر اساس نمونه های استخوانی به دست آمده باید گفت رودخانه شرایط بسیار مطلوبی را برای شکل گیری این استقرار فراهم نموده بوده است. بخش هایی از این بستر بسیار مطلوب به توضیح ذیل تشریح می گردد:

الف) نمونه های استخوانی به دست آمده از غارها وجود حیواناتی به ترتیب اهمیت: بزکوهی، قوچ، گوزن، گاو کوهان دار، خر وحشی، کرگدن، شترمرغ و چند نوع پرنده ی دیگر را نشان می دهد که به وسیله انسان های ساکن در غار شکار شده و به مصرف غذایی رسیده اند. حضور این حیوانات در پیرامون محل زندگی این انسان ها از این حکایت دارد که این اکوسیستم مطلوب پدید آمده، به یمن وجود زاینده رود بوده است. باید توجه داشت که بعضی از گونه های فوق مثل گوزن، گاو کوهان دار، خر وحشی، کرگدن و شترمرغ در زمان حاضر به دلایل تغییرات اقلیمی و محیطی در این منطقه منقرض شده اند و تنها اسناد وجود آن ها محدود به آثار به دست آمده از غارهای مذکور است.

ب) یکی از وسایل انسان های این دوره ابزارهای سنگی است که ساخت و فراوری آن ها صرفاً با سنگ هایی است که درصد سیلیس آن ها زیاد باشد و این سنگ ها به طور طبیعی در زاینده رود وجود دارند. سنگ های مذکور از محل اصلی آن ها در زردکوه بختیاری جدا شده و به صورت قلوه ریگ همراه با رسوبات سیلابی رودخانه حمل، و در جای جای آن رسوب گذاری می شوند. انسان ها بر اثر تجربه در طول دوره ی سنگ با ممارست و دقت توانسته اند ابزارهای کاربردی مختلفی را از این گونه سنگ ها فراوری نمایند (تصویر 3). باید توجه داشت تمامی تمدن های پیش از تاریخی دیگر استان که در امتداد زاینده رود قرار دارند و در ادامه معرفی می شوند با توجه به نمونه های ابزارها وابستگی کامل به زاینده رود را نشان می دهند.

در ابتدای جهت زاینده رود چند محوطه ی پیش از تاریخ شناسایی شده اند که در ادامه معرفی می شوند. یکی از این محوطه ها تپه ی آشنا واقع در 20 کیلومتری غرب شهر چادگان(تصویر 4) درست در کنار زاینده رود است (نقشه ی 1) که در سال 1383 به وسیله نگارنده شناسایی شد و با انجام برنامه ریزی در تابستان سال 1384 به سرپرستی آقای اسدا... میرزا آقاجانی مورد برآورد لایه نگاری (تصویر5) نهاده شد. (4) حاصل این برنامه ی شناسایی دوره های مختلفی از سیلک II تا اوایل دوره هخامنشی در این تپه تأثیر و تأثر این فرهنگ پیش از تاریخی از فرهنگ سیلک، فرهنگ های پیش از تاریخی جلگه مرودشت، خوزستان و غرب(تپه ی گیان) را نشان می دهد. به همین علت باید این تپه را یک نقطه ی عطف و اتصال میان فرهنگ های دیگر پیش از تاریخی در این نقطه از ایران قلمداد کرد.

تپه ی باستانی دیگر مهم این محدوده تپه ی جمالو نام دارد که در نوع خود بزرگترین تپه ی شناخته شده به لحاظ وسعت و ارتفاع در استان اصفهان است. این تپه که متأسفانه بر اثر عدم مطالعات باستان شناسی قبل از احداث سد زاینده رود مورد غفلت نهاده شده و در حال حاضر با آب دریاچه پشت سد فراگرفته شده در سال های اخیر به علت خشکسالی از زیر آب بیرون آمده است (تصویر 6). به همین علت فرصت را مغتنم شمرده و تابستان سال 1387 آن را مورد مطالعه و مستندسازی قرار دادیم. مطالعه ی آثار سطحی این تپه ی بزرگ حضور دوره های پیش از تاریخی (تصویر7) از هزاره ی چهارم پیش از میلاد(شروع دوره ی شهر نشینی)، دوره ی شروع ادبیات و دوره ی برنز را آشکار نمود. (5)

مورخان، سابقه ی شهر اصفهان را با توجه به متون موجود به دوره ی ماد نسبت می دهند. اما مطالعات نگارنده نشان داد که بر اساس آثار به دست آمده از محوطه ی باستانی گورتان واقع در محله ی نصرآباد اصفهان قدمت این شهر به دوره ی شروع شهرنشینی یعنی هزاره ی چهارم قبل از میلاد می رسد.(6) در این محوطه علاوه بر حضور این دوره شاهد حضور دوره های ایلام میانی و عصر آهن III (ماد) نیز هستیم(تصویر8). شایان ذکر است جی باستان که بقایای آن امروز به صورت تپه های اشرف و جی در منتهی الیه اصفهان واقع اند نیز درست در کنار زاینده رود قرار دارند و این مبین اهمیت این رود در تداوم سکونت انسان در این شهر است.

در امتداد زاینده رود رو به جانب مشرق در سال های اخیر چندین محوطه ی پیش از تاریخی دیگر شناسایی شد که یکی از آن ها موسوم به تپه ی کوپنده در مجاورت روستای کفران مورد کاوش باستان شناسی نهاده شد که داده های جالب توجهی متعلق به هزاره ی سوم پیش از میلاد را عرضه داشت(تصویر 9)(7). در انتهای جهت زاینده رود در پیرامون باتلاق گاوخونی در سال 1384 با انجام یک آنالیز باستان شناسی، باستان شناسان پیروز به شناسایی 95 محوطه ی باستانی شدند که در نوع خود بسیار شگفت انگیز بودند. (8) این محوطه ها که به فواصل اندک از همدیگر نهاده شده اند وجود دوره هایی از عصر فرا پارینه سنگی(1500 سال پیش) تا عصر آهن را نشان می دهد. این تعداد محوطه از سوی دیگر باز اهمیت زاینده رود در شکل گیری این تمدن ها را نشان می دهد و بر آبادی زایدالوصف این محدوده در دوران یاد شده اذعان دارد.

جای تأسف است که این محوطه ها اکنون در دل شن های روان نهاده شده و کیلومترها از باتلاق گاوخونی فاصله دارد؛ حال آن که در زمان آبادی شان با توجه به مستندات موجود درست در مجاورت با لبه ی دریاچه قرار داشته اند.

نتیجه

زنده رود در طول تاریخ خود همیشه منشأ خیر و برکت و عامل جذب گروه های انسانی و شکل گیری استقرارها، سکونت ها و تمدن های متعددی با قدمت 60000 سال پیش تا دوره ی معاصر بوده است. این عامل مهم در ادامه سیر تاریخی خود باعث شکل گیری شهرهای متعدد از دوره ی تاریخی به این سو بوده است. از جمله این شهرها می توان به شهرها و آبادی های منطقه ی لنجانات و شهرهای اصفهان و ورزنه اشاره نمود. یافته های باستان شناسی موجود در امتداد زاینده رود حاکی از این واقعیت تلخ هستند که این رود تدریجاً ضعیف شده و به تبع آن باعث ایجاد تغییرات محیطی در پیرامون خود شده و در نهایت به از میان رفتن تمدن ها منجر شده است. یکی از مزایای باستان شناسی درس گرفتن از گذشته است. بنابراین لازم است متخصصان امر با عنایت به این نکات توجهی ویژه به زاینده رود بنمایند که در طول زمان به خصوص در سال های اخیر رو به ضعف و نقصان است و به ویژه خشک سالی های چند سال گذشته باعث خاموشی و خشک شدن آن شده است. امید است با اتخاذ تدابیر کارآمد کارشناسانه از نابودی این رود پربرکت و تأثیرگذار جلوگیری گردد.

پی نوشت

1- عضو هیأت علمی پژوهشکده ی باستان شناسی

2- جاوری، محسن و یزدی، مهدی، معرفی غارهای پارینه سنگی حسن آباد، نامه ی پژوهشگاه، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، شماره 8، پاییز 83، صص 116-107

3- Biglari, Fereydoun., Javeri, Mohsen & others., Test excavition at the Paleolithic Rockshelter site of Qalen Bozi, south west of Central Iran , Septamber 2006, lisbon university, Reports. p 119.

4- میرزا آقاجانی، اسداله، گزارش برآورد تپه ی آشنا، منتشر نشده

5- جاوری، محسن و حاجی محمد علیان، علمدار، گزارش اولیه ی شناسایی تپه جمالو، آرشیو اداره ی باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان، 1387.

6- جاوری، محسن، محوطه ی باستانی گورتان، نامه ی پژوهشگاه میراث فرهنگی، شماره ی 6، بهار 1383، صص35-45.

7- سعیدی ، فریبا، گزارش کاوش تپه ی کوپنده، منتشر نشده

8- اسماعیلی، محمد اسماعیل، گزارش آنالیز محوطه ی شهر آسیا، آرشیو اداره ی باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان، 1387

منبع: ماهنامه فنی - تخصصی دانش نما شماره 175-174

/ن

منبع: راسخون